İlk makalemizin devamı niteliğinde olan bu makalemizde ilk kağıt fabrikasının üretime başlaması sonrası kağıt sektöründe beraberinde yaşanan olayları anlatmaya çalışacağız.

Genç Cumhuriyetin ilk kağıt fabrikası tüm zorluklar yenilerek üretime başlamıştı; ancak, gelinen durum ile planlanan durum arasında farklılıklar vardı. Birinci Sanayi Planında 2.190.000 TL öngörülen rakamlar, fabrikanın işletmeye alındığı tarihte sabit sermayesi 3.314.654 TL, döner sermayesi 500.000 TL olmak üzere ilk kuruluş sermayesi 3.814.645 TL'yi olarak gerçekleşmişti. Açılan tesisin masraflarının da dikkate alınmasıyla fabrikanın açıldığı anda yaklaşık 4,5 milyon liralık bir değeri temsil ettiği görülmektedir. İktisat Vekili Celal Bayar'ın açılış konuşmasında bu durumu “Programlarımızı, fikir ve proje halinde ortaya attığımız anla, tatbikine geçildiği kısa zaman arasında, görüyoruz ki, milli ihtiyaç ilerlemiş ve hesaplarımız bu ihtiyacın karşısında küçülmüştür” sözleriyle dile getirdiğini de görmekteyiz
Belirtilen "ihtiyaç ilerlemesi" nedeniyle birinci kâğıt fabrikasının açıldığı gün, ikincisinin ve ayrıca bir selüloz fabrikasının temellerinin atılması da planlanmıştı. İkinci kâğıt fabrikası birincisinin “tevsii” ile birinci fabrikanın yanındaki araziye kurulacaktı. Yeni fabrikanın yıllık üretim programı:
-Adi matbaa (gazete kâğıdı dahil) ve yazı kâğıdı: 4.700 ton
-Ambalaj kâğıdı: 5.900 ton
-Sigara kâğıdı:500 ton
-Kopya ve ipek kâğıdı:400 ton
olmak üzere 11.500 ton olarak öngörülmüştü. Bu iş için, ilk tesisin masrafları da dahil yaklaşık 2.5 milyon lira para harcanacağı hesaplanıyordu.
Kurulması planlanan ikinci fabrikanın ana makine ve ekipmanları için Voith ve Wagner firmalarından teklif alınmış ve Wagner firmasına göre % 8.5 daha ucuz teklifte bulunan Voith firmasına Sümerbank İdare Meclisi'nin 30 Ocak 1937 tarihli kararıyla 1.324.534 RM (yaklaşık 662.000 TL) karşılığında siparişi verilmiştir. Ana makine ve ekipmanlara ek olarak, motor ve elektrik tesisatı S.S.W., pis su tulumbası Voith, elektrik motorları S.S.W., pis su pompa motoru S.S.W, yeni tamirhane elektrik tesisatı A.E.G. ve metal eritme ocağı da Fulmina firmalarına, İdare Meclisi'nin 11.6. 1937 ile 3.3.1939 tarihleri arasındaki altı ayrı toplantısında alınan kararla ihalesi gerçekleştirilmiştir.
Projelendirme aşamasında, Voith firmasından alınan planlar göz önünde tutularak inşaat ön projesi G.H.H. Firmasınca hazırlanmış, kurulacak tesise ait binanın çelik konstrüksiyon olarak yine G.H.H. firmasınca yapılması İdare Meclisi'nin 29.4.1937 tarihli kararıyla kabul edilmiştir. Tahmini keşif bedeli 428.669 TL olan yarı mamul ambarı, hollander ambarı, kâğıt makine ambarı, kâğıt ve ambalaj salonu ve kazan dairesinin yapımı içinde de eksiltmeye çıkarılmıştır. İnşaat için aralarında Nuri Demirağ ve Vahit Akpak'ın da bulunduğu dört Türk firması talip olmuş ve bunlarda Vahit Akpak firması ihaleyi kazanmıştır.
İnşaat ve montaj için yapılan termin planlarının çok kısa tutulmasına karşılık, ikinci kağıt fabrikası kurulumunda işer planlandığı gibi yürümemiştir. Süreç, ancak 1944 yılında bitirilebilmiştir.
Fabrikanın sipariş tarihinden itibaren 20 ay gibi bir sürede tamamlanmış olması gerekirken inşaatın ve montajın 1944 yılına sarkmış olmasının bir dizi iç ve dış etkenlerden kaynaklanmıştır. Bunlar arasında, II. Dünya Savaşı'na giden iç ve dış ortamın güçlükleri, Atatürk'ün ölümünden sonra meydana gelen hükümet ve bakan değişiklikleri, kâğıt sanayiinin gelişmesini ve özellikle selüloz sanayinin kurulmasını istemeyen çevrelerin etkileri, Sümerbank'ın bünyesinden kaynaklanan sorunlar ve Sapanca gölünden fabrikaya su taşıyacak projenin çok fazla gecikmesi önem içerenlerden bazılarıdır.
Selüloz fabrikasının hammadde olarak öneminin bilinmesi nedeniyle kurulması da Birinci Sanayi Planı'na içinde yer almaktaydı. Yatırım bedeli çok gerçekçi olmayan bir yaklaşımla toplam 625.000 TL olarak belirlenmişti. Ancak selüloz fabrikasının kâğıt fabrikası ile bir bütün olarak ele alınması gerekirken, daha sonra bundan vazgeçilmiş, yalnızca kâğıt fabrikasının kurulması yoluna gidilmiştir. Kurulan kâğıt fabrikasının muhtaç olduğu ham maddeyi yani selülozu ağır şartlar altında dışardan temin etmeye çalışmasının, zaman zaman edememesinin, sıkıntıları yaşandıktan sonra selüloz fabrikasının kurulmasına yeniden karar verilmiş ve fabrikanın temeli 6 Kasım 1936'da atılmıştır.
Kurulması planlanan Selüloz Fabrikasının yeri olarak 168 dönüm arazi kamulaştırılmış ve 48.570 TL ödeme yapılmıştır. Fabrika için gerekli suyun temini için Sapanca Gölü seçilmiştir. Selüloz fabrikasında yıllık 15.000 ton bisülfit prosesi ile odundan selüloz üretimi ve 3.000 ton da monosülfit prosesi ile samandan selüloz üretimi öngörülmüştür. Kurulacak Selüloz fabrikası için önce Birinci Sanayi Planı'nın öngördüğünden 500.000 TL daha fazla yatırım yapılması öngörülmüşken, 25.4.1939 tarihli ve 5996 sayılı bir yazıyla İktisat Vekaleti'ne yapılan başvuruda;
Sabit sermaye……………2.343.069 TL,
Döner sermaye………….400.00 TL,
İlk tesisat masrafları…..25.000 TL,
Olmak üzere toplam 2.768.069 liralık bir yatırım planlanmıştır.
Selüloz üretimine aşina olan, J.M.Voith, Wagner, Bautzen ve Karlstad firmalarından, günde 40 ton selüloz üretebilecek kapasitede bir fabrika için teklifler temin edilmiştir. Teklif temin edilen bu firmalar arasından, ilk teklifine göre yaklaşık % 43'lük bir indirim yapan, uygun kredi ve ödeme koşuları öneren ve birinci kâğıt fabrikasını yapmış bulunan J.M.Voith firmasına 650.000 RM (yaklaşık 325.000 TL) karşılığında 10.7.1936 tarihinde siparişi gerçekleştirilmiştir. Ancak Sümerbank Genel Müdürlüğü'nün, dünyadaki genel silahlanma hazırlığı nedeniyle selüloz bulmaktaki sıkıntı gerekçe gösterilerek günlük üretim Kapasitesinin 60 tona çıkarılmasını talep etmesi üzerine bu tevsii ihalesi de yine J.M.Voith firmasına verilmiştir. Ayrıca, fabrika için gerekli tesisat makine ve cihazlar J.M.Voith'un yansıra S.SW., Carl Heigel, Steinmüller A.Ekstroms, Orenstein und Koppel ve Sazmaş firmalarına ihaleleri verilmiştir.
Sektörde oluşan ihtiyaçlar dikkate alınarak yapılan çalışmalar sonucunda selüloz fabrikasının inşaatı başlıca iki kısımdan oluşuyordu. Bunlardan çelik iskelet, ikinci kâğıt fabrikasının inşaatı ile birlikte düşünülmüş, ancak esas inşaat ise yaklaşık 195.000 TL keşif bedeli olan tamirhane, malzeme ambarı, iki saman deposu, 6 memur evi ve kantar barakası ile keşif bedeli yaklaşık 582.000 TL olan 11 adet bina, su depoları, kanalizasyon, boru kanalları, yollar vs. olarak belirlenmişti.
Bütün bunlar, cari yöntemlere uygun olarak yerli ve yabancı firmalara ihale edilmiştir. Fabrika binası inşaatı da dahil pek çok bina inşaatının en geç 1937 yılı ortasında bitmesi gerekirken bu mümkün olmamış; fabrika için çok gerekli olan su tesisatı gecikmeler sonrası 17. Şubat 1939 gibi çok geç bir tarihte siparişe bağlanabilmiştir. Dolayısıyla teorik olarak 10.1.1938 tarihinde faaliyete geçmesi gereken ikinci kağıt fabrikası, değil bu tarihte 1940 yılında bile faaliyete geçirilememiş, selüloz fabrikasının işletmeye alınması 1945 yılına kadar uzanan bir süreçte tamamlanabilmiştir.
Her ne kadar 1937 yılında Birinci Sanayi Planı'nda yer almasa da kağıt üretiminde dolgu amaçlı kullanılması gereken kaolin için üretim fabrikası tesisinin de kurulmasına karar verilmiştir. Kaolin üretim tesisi başlangıçta yalnızca birini kağıt fabrikası düşünülerek kapasitesi belirlenmişse de, yaklaşık bir buçuk yıl sonra ikinci kâğıt fabrikasının ihtiyacını da kapsayacak şekilde kapasite artırımına gidilmiştir. Planda yer almamasına rağmen bir kaolin fabrikasının kurulmasının gerekçesi, yabancı ülkelerden kaolin temininde özellikle nitelik ve teslim tarihleri açısından büyük sıkıntı çekilmiş olmasıydı. Yerli müteşebbislerin kaolin hazırlayacak bir tesis kurmalarının teşvik edilmesi de bir sonuç vermeyince, Kütahya Seyit Ömer köyü yakınlarındaki kaolin madeninin işletilmesine karar verilmişti. Selüloz Sanayii Müessesesince Bakanlığa sunulan 1938 yılı iş programında, fabrikanın kaolin tedariki konusunda karşı karşıya kaldığı güçlük şöyle yer almaktaydı:
"Kaolin de yardımcı bir maddemizdir. Senelik ihtiyacımız Kâğıt imaline salih ve istediğimiz evsafı câmi kaolin bulmakta çok güçlük çekilmektedir
Nitekim 1938 senesi başlangıcında İngiltere'den celbettiğimiz kaolin evsafı müessesemizi tatmin etmişti. Aynı cins kaolinden tekrar celbeylemek zarureti olmuş ise de İngiltere ile yapılmış olan 27.5.1938 tarihli anlaşma listesine
kaolin itbal edilmemiş olduğundan, İngiltere'den kaolin celbine imkân bulunamamış ve normal fiyatla iyi kaolin tedarikinde çok müşkilat çekilmiştir. ”
Belirtilen nedenlerle fabrikanın kurulmasına karar verildikten sonra yer olarak İzmit uygun görülmüş ve “kuru öğütme ve suda yüzdürerek tasfiye usulü ile yılda 2.500 ton kaolin üretecek bir tesisin kurulmasına karar verilmiştir. A.Reissmann ve Dorst firmalarından alınan tekliflerden daha ucuz ve daha kısa sürede teslimat öngören A. Reissmann firmasına 1.6.1937 ve 3.10.1938 tarihleri arasında ihalesi gerçekleştirmiştir. Tesis için gerekli elektrik tesisatı, kabloları ve motorları SSW. firmasına, boru tesisatı ise A. Reissmann firmasına, İdare Meclisi'nin 1939 Mart ayı içinde aldığı kararlar uyarınca siparişi geçilmiştir.

Çok sıkmamak düşüncesiyle serimizin ikini makalesini de burada tamamlıyoruz. Serimizin üçüncü makalesinde görüşmek üzere…